توقع و انتظاری که از خندوانه می رود...

بدون تردید یکی از برنامه های پرطرفدار صدا و سیمای ایران، برنامه خندوانه است. برنامه ای که به ادعای سازنده آن حاصل کار مطالعاتی روی 2000 مقاله علمی بوده است و خروجی اصلی این بررسی این که خنده از لوازم و بایسته های زندگی امروزی است. این برنامه علاوه بر افزایش بیننده، دارای شیب تندی در تغییر و نوآوری نیز هست. ورود شخصیت های مختلف و برنامه های جدید حکایت گر وجود تیم ایده پرداز و خلاق در این برنامه است. همانند همه تولیدات رسانه ای به این ساخته رامبد جوان نیز انتقاداتی شده است. من می خواهم یک نوع شناسی از انواع انتقادات به این برنامه را بنویسم و در نهایت بروم سراغ حرف اصلی خودم؛ توقع و انتظاری که از خنداونه پیدا کرده ام که قبلا نداشتم.

یک چارچوب خیلی ساده و کلی برای تحلیل تولیدات رسانه ای را بیشتر از همه به کار می گیرم: فرم و محتوا. اولین و بارزترین جلوه یک تولید رسانه ای، فرم و ظاهر آن است. اگر بخواهم رک و پوست کنده بنویسم باید بگویم که متاسفانه بیشترین محل انتقاد قشر با انگیزه های دینی و اسلامی، منحصر و محدود در این بعد است. موسیقی های تند، وجود حرکت های موزون(!)، نحوه پوشش و حجاب خانم ها و آقایان، ارتباطات و تعاملات میان زن و مرد و میزان رسمیت آن و نوع کلماتی که مبادله می شود و ... از مهم ترین دغدغه ها و نگرانی های این قشر است و طبیعتاً مهم ترین ملاک ارزیابی (اینجا را بخوانید). خب در برنامه خندوانه بعضاً موسیقی های تند و به سبک رپ به عنوان میان برنامه و ... پخش می شود. یا این که فضای نسبتا نزدیک و بسته میان تماشاگران خانم و آقا ممکن است احساس خوشایندی به مخاطب متشرع دست ندهد؛ اگر چه در چینش افراد سعی شده است افراد با انواع پوشش ها در کنار یکدیگر قرار داده شوند و این احساس را در مخاطب ضعیف کنند. یا این که حضور خانم های بازیگر برای خنداندن مخاطب ممکن است از نظر بعضی مخالف با جایگاه و شانیت مقام زن باشد. و از این مسائل که احتمالا در ذهن خواننده هم چندتایی باید باشد. ضمن احترام به این افراد و پذیرش این موضوع که محتوا از فرم و قالب تاثیر می پذیرد و هر محتوایی در هر قالبی قابلیت انتقال ندارد، این شکل نقدها مدنظر من نیست.

در سطح محتوا باز هم رویکردها و نگاه های مختلفی برای نقادی این برنامه دیده می شود. برخی از دیدگاه مذهبی و با استناد به روایاتی که خنده زیاد باعث مرگ قلب می شود(کَثرَةُ الضِّحکِ تُمیتُ القَلبَ؛(کافى، ج 2، ص 664)) و یا این که نهی از خندیدن بدون علت و بدون تعجب از موضوع (إِیَّاکَ ... أَنْ تَضْحَکَ‏ مِنْ‏ غَیْرِ عَجَبٍ‏ (بحار الأنوار، ج‏13، ص 294)) که ریشه چنین خنده ای جهل معرفی شده است (إِنَّ مِنَ‏ الْجَهْلِ‏ الضَّحِکَ‏ مِنْ غَیْرِ عَجَبٍ (کافی، ج‏2، ص664 )) برخی از آیتم های این برنامه (نظیر خنده چند ثانیه اول این برنامه) را زیر سوال می برد. گذشته از این موضوعات و احتمالا بر خلاف یافته های علمی(!!!) مورد استفاده در این برنامه، خنده زیاد در روایات نهی شده است: از خنده زیاد بر حذر باش که خنده زیاد انسان را روز قیامت مستمند و فقیر می ‏کند. إِیَّاکَ وَ کَثْرَةَ الضَّحِکِ فَإِنَّ کَثْرَةَ الضَّحِکِ تَتْرُکُ الرَّجُل‏ فَقِیراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ. (وسایل الشیعه ج 12 ، ص 120)

در مقابل این نگاه سلبی، ضمن این که اصل شاد بودن مورد تاکید دین قرار گرفته است، بهترین شکل خنده نیز معرفی شده است که عبارت است از لبخند و تبسم: خیر الضّحک‏ التّبسّم‏.(غرر الحکم و درر الکلم، ص 355) انتقادهای جدی و بسیار دقیقی در حوزه محتوایی به این برنامه شده است که خندیدن بدون جهت و بدون هدف را ترویج می دهد. رفتار انسانی بی هدف و بی مقصد نمی تواند باشد؛ چه خنده و خوشحالی اش و چه غم و ناراحتی. اصطلاح «خندیدن بی شعور» که به نظرم عبارت خوبی است، توصیف کننده نقد جدی است که به این برنامه وارد است. اما این دست انتقادها هم اگر چه کاملا به جاست، اما مرکز توجه نوشته من نیست.

اگر چه سازندگان این برنامه تلاش کرده اند تا با تبلیغات اجتماعی خود در موضوعات مختلف مانند کمپین قطره قطره یا کتابخوانی، استفاده از وسایل نقلیه عمومی و ... و یا حتی تکه ها و بخش های کوچکی از صحبت های رامبد جوان در مذمت رفتارهایی مانند کینه، دروغ و ... و یا سفارش به توجه به یکدیگر و ... اثرات اجتماعی در مخاطب داشته باشد، اما به نظر می رسد تا رسیدن به وضعیت مناسب در این عرصه، فاصله و البته توقع و انتظاری زیادی از این برنامه می رود.

انتقاد من یا بهتر بگویم توقع و انتظاری که از این برنامه پیدا کرده ام، دقیقا به خاطر ورود این برنامه به این حیطه است. اگر این برنامه صرفا یک برنامه طنز برای خنداندن الکی مردم بود (همچنان که پیش اوایل بیشتر اینگونه بود) نقدی که خواهم گفت به آن وارد نبود؛ چرا که از چنان برنامه ای بیش از آن انتظاری نبود.

اولین نقد پرداختن به رفتارهای مطلوب اجتماعی بدون توجه به خاستگاه و علت اصلی چرایی وجود این رفتارهاست. به عنوان مثال در کمپین قطره قطره که در مورد الگوی مصرف صحیح آب دارد، بیش از آن که از واژه ای نظیر اسراف بودن استفاده شود، از واژه های نظیر هدر دادن آب استفاده می شود. یا به عنوان مثال دیگر بیش از آنکه از حسد به عنوان گناهی که علاوه بر آثار دنیوی، آثار اخروی برای فرد به همراه دارد یاد شود، بر سنگینی کردن و در رنج افتادن فرد حسود در زندگی مادی اش تاکید می شود. تاکیدم بر پرداختن به این نکته ممکن است با این سوالات همراه شود که این برنامه مگر یک برنامه مذهبی است که بخواهد این چنین ورود پیدا کند؟ یا این که اگر چنین ورودی شود مخاطب آن کم می شود؟ و یا اصلا چه ضرورتی به چنین ورودی هست؟

در پاسخ به سوال اول باید بگویم که این طور خط کشی ها و مرزبندی ها را جز در تفکر سکولار نمی فهمم. خندوانه نمی تواند یک برنامه پخش شده از صدا و سیمای جمهوری اسلامی باشد و هر از چندگاهی به دلایل مختلف چند پلان از روحانیون بگیرد یا روحانی را دعوت کند، اما در موقع تبلیغات اجتماعی اش سکولار رفتار کند. در خصوص پاسخ به سوال دوم فکر می کنم بهترین فرصت و طلایی ترین موقعیت برای تبلیغات اجتماعی در رسانه ملی با برنامه خنداونه فراهم شده است که می توان ضمن حفظ و افزایش مخاطب، از بستر بسیار خوب موجود برای تلاش برای اصلاح رفتارهای نامطلوب اجتماعی بهره جست. اما در پاسخ به سوال سوم باید به دو بعدی بودن رفتار انسانی در اندیشه اسلامی توجه داد که علاوه بر حسن فعلی، حسن فاعلی باید باشد تا فعل صالح و حسنه محسوب شود. بازاریابی و تبلیغات اجتماعی که تنها بر حسن فعلی تکیه دارند، تبلیغات اسلامی محسوب نمی شوند. ضمن این که اگر این رفتار با مبانی دینی و اندیشه ای فرد گره نخورد یا عامل خارجی (مثل قانون) بقا و دوام آن را تضمین نکند، استمرار نخواهد داشت.

اما توقع و انتظار دوم. کمتر برنامه ای در رسانه ملی وجود دارد که بتواند به تقویت جمع گرایی، تذکر مسئولیت اجتماعی و دینی شهروندان نسبت به یکدیگر و فاصله گرفتن از فرد گرایی و نفع طلبی شخصی در مخاطب را ایجاد کند. فرم این برنامه (نزدیک نشستن افراد کنار یکدیگر، گفتن دیالوگ های جمعی، هماهنگی در تشویق و ...) بستر خوبی برای پرداختن به موضوع بسیار مهم و مورد غفلت واقع شده همنوع خواهی، دیگر خواهی و عدم منفعت خواهی خودخواهانه است. گاهی اوقات شاید لازم باشد که تنها به رفتارهای ظاهری و سطحی نظیر لبخند داشتن و گفتگوی آرام با دیگر انسان ها محدود نشد و نمونه هایی از رفتارهای ناظر به مسئولیت اجتماعی را هنرمندانه تبلیغ کرد: مثل این تبلیغ اجتماعی رامبد در تقدیم برنامه اش به کسانی که صبح زود وقتی که برای خرید نان می روند یک نان هم برای همسایه خود که نمی توانسته به نانوایی برود، می خرند. این گونه گریزها و ورودهای محدود، انتظار بیشتری را از این برنامه ایجاد می کند که بیشتر و دقیق تر و با رعایت کامل ابعاد رفتار صالحانه و حسنه به موضوعات اجتماعی و شهروندی و به عبارت بهتر مسئولیت اجتماعی شهروندی پرداخته شود.