مردمی سازی در امور خیریه و نگرانی حاکمیت

تجربه چند ده ساله انقلاب اسلامی در حوزه حکومتی بر ضرورت افزایش مشارکت مردمی در اداره امور عمومی و کاهش تصدی گری دولت تاکید دارد. اگر چه اما و اگرهایی در حوزه هایی که می توان به توان مردمی تکیه کرد و نیز چگونگی تنظیم گری و سیاستگذاری دولت برای هدایت و کنترل بخش مردمی وجود دارد، ولی به نظر می رسد اصل قضیه غیرقابل انکار باشد. مشارکت های اجتماعی و مردمی در متعارف ترین شکل خود در قالب سازمان های مردم نهاد انجام می شود. این سازمان ها در موضوعات مختلف می توانند سهمی بزرگ در اداره امور و حل مسائل و نیازهای دولت ها داشته باشند. البته اگر موضوعات خاص و مهمی چون مسئله رفع محرومیت و فعالیت های خیرخواهانه مطرح باشد، اهمیت زمینه سازی برای حضور مردم دوچندان است. چرا که حس انسان دوستی و عطش دستگیری از محروم نه تنها از مختصات طبیعت و سرشت پاک انسانی است، بلکه در آموزه های دینی وظیفه و تکلیف شرعی بر دوش مومنین در خصوص توجه به فقرا و نیازمندان گذاشته شده است. هر چقدر که دولت و حکومت بتواند زمینه حضور و مشارکت فعالانه تر مردم را فراهم کند، درواقع زمینه ساز و تسهیل گر پاسخ شهروندان به عطش انسانی آنها در کمک به نیازمندان و البته انجام وظیفه دینی خود بوده است. از سوی دیگر عدم حضور بخش مردمی و تصدی گری دولت در این خصوص به معنی ایجاد توقع و انتظار شهروندان از حاکمیت برای پرداختن و سرو سامان دادن به زندگی همه نیازمندان است؛ تا جایی که ناکارآمدی حکومت متصدی رفع فقر با مشاهده فقر آشکار نظیر کارتن خواب ها و متکدیان، زمینه ساز نارضایتی و بی اعتمادی مردم به حکومت می شود. چرا که بر اساس قواعد شکل گرفته مسئولیت رفع فقر در کشور با تصدی گری کامل دولت و حکومت بر عهده خود آنها قرار گرفته و آنها سعی نکرده اند قواعد بازی را به گونه ای تنظیم کنند که مردم، خود را مسئول رسیدگی به نیازمندان و فقرای هم وطن خود بدانند. درنهایت قرار گرفتن این نگاه متوقعانه به حکومت در کنار ناتوانی نسبی حکومت در رفع کامل فقر، تشدید کننده نارضایتی و تصویر ناتوانی و ضعف از حکومت است. از سوی دیگر فعالیت های مردمی به واسطه ویژگی های خاص خود که خارج از هدف این نوشتار است، بسیار کارآمدتر از بخش دولتی عمل می کند.

تامل کوتاه در بند فوق این نتیجه عملی را به همراه خواهد داشت که دولت ها و حاکمان نه تنها برای اثربخش تر کردن فعالیت ها در حوزه رفع محرومیت، بلکه برای جلوگیری از فضای طلبکارانه ملی از او برای رفع فقر، باید زمینه حضور بیشتر مردم را فراهم کند و اگر این اتفاق نیفتد و حکومت همچنان به مسیر تصدی گری خود ادامه دهد، جریان ناکارآمدی حاکم بر آن نه تنها فقر و محرومیت را کاهش نخواهد داد، بلکه به شکل فزاینده بر نارضایتی مردم خواهد افزود.

اما سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که با توجه به بدیهی بودن درک ضرورت مشارکت مردمی در امور خیریه، چرا چنین اتفاقی رخ نداده است؟ و به احتمال زیاد هم در کوتاه مدت حداقل از بعد زمینه سازی و حمایت قانونی بیشتر توسط دولت و کاهش تصدی گری او نیز اتفاق نخواهد افتاد.

آنچه که در اینجا به عنوان علت و مانع اصلی بر سر راه ورود مردم در بخش خیریه و کاهش تصدی گری دولت در این خصوص ارائه می شود، تنها یک حدس و گمان نیست. بلکه مبتنی بر مصاحبه های مختلف انجام شده با مسئولین دولتی در امور خیریه در سازمان های مختلف، مدیران و مسئولین خیریه های غیردولتی و نیز گفتگو با اساتید دانشگاهی است. اگر چه کاملا محتمل است چنین تبینی از موضوع، یک تبیین فرعی بوده و اصل علت مورد غفلت و عدم فهم نگارنده قرار گرفته است.

حکومت تشکیل شده در ایران پس از انقلاب اسلامی، مختصاتی ویژه و خاصی دارد که شاید بتوان آن را متمایز از همه دنیا دانست. تلاش عوامل خارجی برای ضربه زدن به ساختار حکومت از زمان تشکیل آن تا به امروز، امری غیر قابل انکار است. بدون شک یکی از عوامل بازدارنده و حفظ کننده حکومت از گزند دشمنان، اراده مردم و حمایت آنها بوده است. از سوی دیگر بخشی از تلاش های انجام شده توسط عوامل بیرونی، تحریک عناصر درونی و گروه های مردمی برای ایستادگی و تضعیف حکومت بوده است که البته همین تلاش ها با حضور مردم بی ثمر مانده است.

با این وجود حاکمیت نگران نسبت به حفظ ساختار و موجودیت خود است. این نگرانی حتی تا اینجا گسترش یافته است که نسبت به حضور مردم در عرصه حکمرانی کشیده شده است و حکومت نمی خواهد با افزایش حضور مردم در عرصه اداره امور، زمام کار را از دست خود خارج دیده و ماهیت خود را در معرض خطر ببیند. بر این مبنا به نظر می رسد مهم ترین نگرانی و ترس حکومت در خصوص مشارکت مردمی در حوزه های مختلف از جمله امور خیریه، بحث امنیتی و ترس از براندازی است! موضوعی که در برخی از گفتگوهای انجام شده با مدیران دولتی به آن اعتراف داشتند.

ممکن است خواننده محترم چنین نگرانی و ترسی را نه تنها مذموم نداند، بلکه آن را طبیعی و پیشگیرانه نیز تصور کند. اما برای این که ببینیم که چقدر این نگرانی درست و چقدر متوهمانه است، باید به پیشینه و سابقه مردم در مواجهه با حکومت برگردیم و آن را مطالعه کنیم. بررسی های نگارنده نشان می دهد هیچ گزارش مدون و مستندی از فعالیت های ضد امنیتی خیریه های غیردولتی وجود ندارد. اگر چه برخی ادعا کرده اند که در سال 88 برخی از تشکل های مردم نهاد زمینه ساز این جریان بودند، اما در ماهیت فعالیت آنها و این که در حوزه خیریه بوده است، تردید وجود دارد. از سوی دیگر با فرض وجود مواردی معدود در این موضوع، آیا این انحرافات جزئی آنقدر قابل اعتنا هستند که شکل دهنده نگاه بدبینانه به اصل موضوع شود؟ آیا سازوکار و چارچوبی برای کنترل و پیشگیری برای این موارد معدود قابل طراحی نیست و راه درست در تصدی گری دولتی و عدم مشارکت مردمی است؟

نگاه بدبینانه و امنیتی به مشارکت مردمی از سوی حاکمیت در حالی وجود دارد که همین مردم در هر سال بارها و بارها برای حمایت از حاکمیت به میدان آمده و آن را علناً اعلام می کنند. بدون شک کارآمدی حکومت در حل نیازهای اساسی جامعه، زمینه سازی برای برقراری عدالت و رشد فضائل اخلاقی و اسلامی و البته پاکدستی و دولت بدون فساد از عوامل افزایش اقتدار و ماندگاری نظام است. چرا که افزایش رضایت مردم و دلبستگی آنها به هر حکومتی، در سایه عوامل گفته بدست می آید.

نگارنده بر این باور است تا زمانی که نگاه درست و واقع گرایانه نسبت به مردم به وجود نیاید، مسئله حضور مردم و مشارکت آنها در اداره امور عمومی محلی از اعراب نخواهد داشت. نمی توان از یک سو بر شیپور مردمی سازی دمید و از سوی دیگر همچنان مردم را به عنوان برانداز حکومت دید. اگر چه حفظ تدابیر لازم از طریق سیاست های تنظیم گری که در همه دنیا وجود دارد، لازم است تا تلاش های مردمی در سمت اهداف درست قرار بگیرد و خواسته یا ناخواسته منحرف نشود.