مصرف و مصرف و مصرف: رفاه مردم یا رفاه فروشگاه؟

مقدمه

حفظ بقا و حیات مادی انسان، در گرو تمتع او از دنیاست. غریزه آدمی او را به سمت حفظ جان خود سوق می دهد و این به معنی ضرورت اجتناب ناپذیر او به نیازهای فیزیولوژیک است. آنچه که تحت عنوان رفتار مصرفی افراد قابل پردازش است، شامل همه فعالیت هایی است که از شناخت نیاز و ادارک اولویت داشتن آن شروع شده و تا جستجو برای یافتن چیزی که بتواند این نیاز را کاهش دهد و نیز فرآیند ابتیاع و مصرف آن محصول و نیز رفتارهای پس از آن را شامل می شود.

در آیات قرآن کریم هیچ گاه تمتع و بهره مندی از دنیا (به عبارت دیگر مصرف) به عنوان یک امر مقدس که هدف خلقت باشد، شناخته نشده است. بلکه در نقطه مقابل به عنوان تنبیه و مذمتی برای کسانی که از مسیر حق منحرف شده و در برابر توحید سرکشی کرده اند به کار رفته است: وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصیرَکُمْ إِلَى النَّارِ (إبراهیم، 30) - کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا قَلیلاً إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ (مرسلات، 46)

با این توضیح اجمالی به روشنی مشخص است که مصرف هیچ گاه به عنوان هدف خلقت نبوده است. از این جهت جایگاه مصرف و تمتع از دنیا برای به ثبات رساندن و به سکون رساندن غلیان درونی و عطش وابستگی جسم به دنیا برای حفظ بقاست. اما اگر این وابستگی که فلسفه اش حفظ حیات انسان است، به عنوان هدف اصلی و محوری قرار گیرد، زمینه انحراف انسان از هدف اصلی خلقت او را فراهم خواهد کرد. اگر رفتارهای مصرفی جامعه بر خلاف اصل گفته شده سامان یابد و یا در مسیر خلاف آن تقویت و تحریک شود، انحرافات و عوارض چند وجهی و عمیقی را در جامعه به همراه خواهد داشت.

موخره

شب میلاد رسول مطهر اسلام(ص) و امام صادق (ع) بود. آنتن زنده برنامه شبکه اول سیما به برنامه ای اختصاص یافت که تماشای آن آدمی را به بهت و حیرت عمیقی فرو می برد و این سوال را در ذهن ایجاد می کرد که «آیا واقعا مسئولین امر نمی فهمند»؟!! کاری به برنامه سبُک و ژلف خواننده های آن شب ندارم و اصلا هم مهم نیست که حتی خواننده تشخیص نمی داد که امشب شب میلاد پیامبر است نه شب مبعث! و باید مناسبت میلاد را تبریک بگوید نه مبعث را!

برنامه آن شب، برنامه زنده تبلیغاتی فروشگاه رفاه بود. در یک طرف صحنه افرادی نشسته بودند که ظاهرا برندگان قبلی قرعه کشی فروشگاه رفاه بودند. در آن شب قرار بود قرعه کشی برای یک جایزه دویست میلیون تومانی برگزار شود. شاید خیلی ها هم با دل شوره و نگرانی پای تلویزیون نشسته بودند که ببینند آیا قرعه به نام آنها می افتد یا خیر. این شب برای خیلی ها که در بازی «مصرف کنید جایزه ببرید» افتاده بودند، شب حسرت و افسوس بود که چرا بخت به روی آنها روی خوش نشان نداد و اسم آنها از سبد قرعه بیرون نیامد.

اما سوال مهمی که اینجا باید مطرح شود این است که چرا برنامه زنده شبکه اول سیما که با سابقه ترین شبکه جمهوری اسلامی است، در چنین شب با عظمتی باید شوی تبلیغاتی یک فروشگاه شود که هدفش سود است و سود؟ آیا محتوا و برنامه ای بهتر از این نمی شد روی آنتن برد که در عین حال که سرگرم کنندگی، آثار تربیتی و آموزشی هم داشته باشد؟ چرا چنین معرکه ای که هیچ فایده ای برای مخاطب نداشت، در چنین شبی باید به روی شیشه تلویزیون میلیون ها ایرانی نقش ببندد؟

اما آنچه که بیش از همه تاسف آدمی را بر می انگیزد و «عمق فاجعه نفهمیدن» را نشان می دهد، حرف های مدیرعامل محترم رفاه است که چکیده تئوری های جدید مصرف گرایی غربی را با زبانی ساده و در عین حال هیجان آور برای مخاطب در آنتن زنده بیان می کرد. او مخاطبین تلویزیون را به حضور در فروشگاه های رفاه نه تنها به قصد خرید، بلکه برای گذراندن زمانی شاد با خانواده دعوت می کرد. از این منظر پرسه زدن در بین قفسه های اجناس مختلف، بازدید از بخش های جدید و ... لزوماً به قصد خرید کالا لازم نیست انجام شود. این رفتار امری بسیار جذاب و لذت بخش معرفی شد که همه خانواده های ایرانی می توانند با اعضای خانواده خود آن را تجربه کنند.

معلوم نیست که چند سال دیگر باید بگذرد تا این گزاره فهم شود که فقدان نظریه های دینی در موضوعات انسانی و اجتماعی یا بی توجهی به آنها و الگوبرداری با چشمانی کور از آنچه که از بیرون بر سر ما ریخته می شود، تهدید اصلی حکومت اسلامی است.